Reformacja

(Zobacz również Zarys Historii Chrześcijaństwa)

Reformację poprzedziły ruchy heretyckie, licznie występujące w średniowieczu, nieraz o charakterze antyfeudalnych wystąpień plebejskich. Niektóre z nich (waldensi - od XII stulecia, działalność Jana Wiklefa: 1320 - 1384 r. i Jana Husa: 1369 - 1415 r.) można uznać za prolog wydarzeń reformacyjnych. Niewielka liczba waldensów i husytów przetrwała do czasów reformacji, a nawet do dziś.
Za początek reformacji przyjmuje się ogłoszenie tez przeciw odpustom przez Marcina Lutra w Wittenberdze (31 października 1517 r.).

Początkowo Luter nie zamierzał zrywać z kościołem rzymskim i nie występował z gotowym programem reformy. Z upływem czasu, w miarę narastania konfliktu z hierarchią katolicką, wykrystalizowały się jego postulaty naprawy kościoła. Wydaje się, że o zerwaniu przesądziło zapoznanie się Lutra z pismami Husa, jakie otrzymał z Czech - przekonał się wówczas, jak jego poglądy bliskie są temu, co głosił przed nim praski reformator, dotąd przezeń potępiany ("Wszyscy, nie wiedząc o tym, jesteśmy husytami (…) oto publicznie sto lat temu spalono na stosie jasną i prawdziwą Ewangelię, potępia się ją po dziś dzień i nikomu nie wolno jej wyznawać" - pisał w liście do przyjaciela). 10 grudnia 1520 r. Luter spalił potępiającą go bullę papieską wraz z księgami prawa kanonicznego.

Na sejmie Rzeszy Niemieckiej w Wormacji (kwiecień 1521) wobec cesarza, książąt i wyższego duchowieństwa Luter odmówił odwołania swoich poglądów. Skazany na banicję, zagrożony śmiercią, skorzystał z opieki księcia elektora saskiego Fryderyka Mądrego i schronił się w jego dobrach. Przebywając w ukryciu na zamku w Wartburgu, rozpoczął tłumaczenie Biblii na język niemiecki; wydanie drukiem najpierw Nowego Testamentu, a później całego Pisma Świętego wydatnie przyczyniło się do rozpowszechnienia głoszonych przezeń idei. Reformacja w Niemczech rozwijała się samorzutnie pod nieobecność Lutra - gdy opuścił on swe ukrycie (marzec 1522), stanął na czele potężnego już ruchu.

Niezależnie od Lutra postulaty reformacyjne głosił Ulrich Zwingli, kaznodzieja w Zurychu, począwszy od 1519 roku. Konflikty między katolikami a stronnikami Zwingliego przerodziły się w wojnę domową; Zwingli, pełniący funkcję kapelana, zginął w bitwie pod Kappel (1531 r.). Rozwijający się nadal ruch reformacyjny w Szwajcarii doprowadził do podziału kraju na część katolicką i protestancką; protestanckie miasto Genewa stało się schronieniem dla zbiegłych z Francji zwolenników reformacji, min. Jana Kalwina. Próba zbliżenia między niemieckim a szwajcarskim nurtem reformy, podjęta jeszcze za życia Zwingliego (spotkanie z Lutrem w Marburgu, 1529 r.) nie doprowadziła do przezwyciężenia dzielących ich różnic, zwłaszcza w kwestii znaczenia chleba i wina przy Wieczerzy Pańskiej. W 1530 r. działający w Alzacji Marcin Bucer ogłasza tzw. Wyznanie Czterech Miast: Strasburga, Konstancji, Lindau i Memmingen (łac. Confessio Tetrapolitana) - jest to trzeci, niezależny od luterańskiego i szwajcarskiego nurt Reformy. Z upływem czasu Bucer i jego zwolennicy zbliżą się do luteranizmu.

Działalność Lutra, przy współpracy min. Filipa Melanchtona i Jana Bugenhagena, doprowadziła do ugruntowania się luteranizmu w większości krajów Rzeszy Niemieckiej, w niepodległym wówczas Księstwie Pomorskim, w państwach skandynawskich, a także w lennych ziemiach Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej: Prusach Książęcych, Inflantach i Kurlandii. Ułożone przez Melanchtona artykuły wiary (1530 r.), przedstawione na sejmie Rzeszy w Augsburgu, stały się doktrynalną podstawą Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.

Przebywający w Genewie od 1536 r. Jan Kalwin (z przerwą w 1538 - 41 r.) działalnością swą doprowadził do powstania innego kościoła ewangelickiego, zwanego reformowanym lub kościołem wyznania helweckiego - skupił on większość protestantów szwajcarskich, w tym dawnych stronników Zwingliego. Głoszony z Genewy kalwinizm został przyjęty przez większość mieszkańców Szwajcarii, północnych Niderlandów (dzisiejsza Holandia), gdzie postępów reformacji nie zdołały zahamować krwawe represje i wyprawy wojenne Hiszpanów, oraz - dzięki misjom Jana Knoxa - w Szkocji (1560 r.), od urzędu starszych-prezbiterów zwany tam prezbiterianizmem.

Pod wpływem doktryny kalwińskiej pozostawał utworzony w 1534 r. kościół anglikański. Kościół ten, z panującym monarchą jako zwierzchnikiem, powstał wskutek konfliktu władcy Anglii Henryka VIII z papieżem, odmawiającym królowi zgody na rozwód. Połowiczność reformy (w kościele anglikańskim zachowano hierarchię i liturgię wzorowaną na katolickiej) doprowadziła do zawiązania radykalnej opozycji w duchu kalwińskim (purytanie), a z czasem do wyodrębnienia się innych związków wyznaniowych, jak kwakrzy, metodyści, baptyści. Ograniczenie praw wolności wyznaniowej i prześladowania radykalnych protestantów w Anglii stały się przyczyną ich masowej emigracji do Ameryki Północnej, gdzie odegrali oni znaczną rolę w powstaniu i rozwoju Stanów Zjednoczonych.

Kalwinizm zdobył też duże wpływy we Francji (hugenoci), gdzie Edyktem Nantejskim (1589 r.) zapewniono wolność religijną po uprzednim okresie krwawych walk (min. rzeź hugenotów w nocy św. Bartłomieja - 24 sierpnia 1572 r.) oraz w Siedmiogrodzie i na Węgrzech. Związani z kalwinistami byli Bracia Czescy, wywodzący się po części z dawnych husytów. W Rzeczypospolitej Polsko - Litewskiej większość protestantów była wyznania kalwińskiego. W 1562 r. doszło do rozłamu w polskim kościele kalwińskim i wyodrębnienia się niezależnego zboru ariańskiego (Bracia Polscy). W krajach ogarniętych reformacją rozwijały się radykalne prądy anabaptystyczne, z których jedni usiłowali swe idee wprowadzać zbrojnie (Jan z Lejdy, Tomasz Muentzer), inni zaś, jak Menno Simmons - założyciel mennonitów, czy Dawid Joris, byli rzecznikami radykalnego, lecz zdecydowanie pokojowego protestantyzmu.

Podział religijny Europy stał się przyczyną serii prześladowań i wojen religijnych - swobodę wyznania wprowadzono jedynie w Rzeczypospolitej Polsko - Litewskiej i (w niepełnym zakresie) w Księstwie Siedmiogrodu. Akcja kontrreformacyjna kościoła katolickiego, zapoczątkowana przez sobór trydencki (1545-63 r.) doprowadziła do odzyskania części wpływów utraconych uprzednio: 1685 - odwołanie edyktu nantejskiego, 1658 - dekret sejmowy o wygnaniu arian z Rzeczypospolitej, 1668 - dekret sejmu Rzeczypospolitej o zakazie porzucania wyznania katolickiego pod karą wygnania, restauracja katolicyzmu w Czechach i na Śląsku (przymus wyznaniowy i represje Habsburgów austriackich po zwycięstwie nad Czechami w pierwszej fazie wojny trzydziestoletniej).

Zbrojna próba przywrócenia Niemiec dla katolicyzmu i pomoc dla pokonanych protestantów czeskich doprowadziły do wyjątkowo krwawej wojny trzydziestoletniej (1618 - 1648 r.), z udziałem Austrii, Czech, księstw niemieckich, Danii, Szwecji, Hiszpanii, oraz (w ograniczonym zakresie) innych państw europejskich, późnego epilogu walk religijnych poprzedniego stulecia; po włączeniu się do wojny po stronie państw protestanckich katolickiej Francji konflikt przybrał charakter polityczny. Wojna, zakończona porażką Habsburgów, przyniosła nieopisane zniszczenia w Niemczech i ostatecznie przypieczętowała religijny podział Europy.Postępy reformacji uwarunkowane były min. wynalazkiem druku i użyciem papieru w miejsce pergaminu, co umożliwiło masowy kolportaż taniej literatury; nie mogli z tego korzystać dysydenci religijni czasów dawniejszych. Ugruntowanie się protestantyzmu na znacznych obszarach Europy złamało dotychczasową hegemonię kościoła katolickiego w zachodnim świecie, wpływ reformacji na wschodnie kościoły prawosławne był natomiast niewielki. Reformacja uznała Pismo Święte za jedyną normę wiary, zakwestionowała wyższość i kapłaństwo hierarchii kościelnej (reformatorzy zgodnie znieśli podział na kler i laikat, dochodząc aż do postulatów wyboru pastorów przez ogół wiernych), doprowadziła do indywidualnej odpowiedzialności i bardziej osobistego przeżywania religii - z czasem utoruje to drogę do wolności jednostki czasów nowożytnych. Tzw. mentalność protestancka odegrała rolę w formowaniu się społeczeństw nowego typu i sprzyjać miała postępowi cywilizacyjnemu, czego skutki widoczne są po dzień dzisiejszy.

Benjamin Pogoda

powrót do góry wersja do druku